Rối loạn nhân cách tránh né: Nguyên nhân, triệu chứng và cách điều trị

Rối loạn nhân cách tránh né là một tình trạng sức khỏe tâm thần khiến người mắc phải có cảm giác thiếu thốn, kém cỏi và cực kỳ nhạy cảm với những đánh giá tiêu cực từ bên ngoài. Hãy cùng tìm hiểu sâu hơn về rối loạn nhân cách tránh né trong bài viết chi tiết sau đây để tìm ra giải pháp cải thiện chất lượng cuộc sống.

Rối loạn nhân cách tránh né là gì?

Rối loạn nhân cách tránh né (AvPD) là một dạng rối loạn nhân cách thuộc nhóm C, đặc trưng bởi sự ức chế xã hội, tự ti và nhạy cảm quá mức với sự phê bình hoặc từ chối.

Người mắc AvPD thường né tránh các tình huống xã hội hoặc nghề nghiệp do lo sợ bị đánh giá, làm bẽ mặt hoặc bị tổn thương. Họ có xu hướng tự đánh giá thấp bản thân, cảm thấy không phù hợp hoặc kém cỏi và nghi ngại tiếp xúc với người lạ hoặc môi trường mới. Những đặc điểm này khiến người bệnh khó duy trì các mối quan hệ, giảm cơ hội phát triển nghề nghiệp và trải nghiệm xã hội, đồng thời tạo ra vòng luẩn quẩn: Càng né tránh, càng cảm thấy tự ti, càng cô lập bản thân.

Nguyên nhân gây ra rối loạn nhân cách tránh né

Nguyên nhân của AvPD thường là sự kết hợp giữa yếu tố sinh học, di truyền và môi trường xã hội, tâm lý.

Yếu tố di truyền và sinh học thần kinh

Một số nghiên cứu chỉ ra rằng di truyền và đặc điểm tính khí bẩm sinh có thể làm tăng nguy cơ mắc AvPD. Những người có tính cách nhút nhát, dễ lo âu hoặc nhạy cảm cao từ nhỏ thường dễ phát triển cơ chế né tránh xã hội. Ngoài ra, mất cân bằng chất dẫn truyền thần kinh, như serotonin, cũng có thể ảnh hưởng đến khả năng kiểm soát lo âu và phản ứng với áp lực xã hội.

Trải nghiệm thời thơ ấu

Trẻ em bị từ chối, lạm dụng hoặc thiếu sự yêu thương dễ phát triển cảm giác tự ti và sợ bị từ chối. Khi trưởng thành, họ thường né tránh các mối quan hệ hoặc hoạt động xã hội để bảo vệ bản thân khỏi tổn thương.

Môi trường sống căng thẳng, thiếu an toàn tâm lý

Sống trong môi trường căng thẳng, thiếu sự ổn định hoặc thường xuyên có xung đột có thể củng cố hành vi né tránh xã hội và tự ti, khiến người bệnh khó hòa nhập và thiếu tự tin trong các mối quan hệ mới.

Triệu chứng và dấu hiệu nhận biết

Người mắc AvPD thường xuất hiện các hành vi né tránh và lo lắng xã hội từ đầu tuổi trưởng thành và các triệu chứng thường duy trì ổn định trong nhiều năm.

• Tránh các hoạt động xã hội hoặc nghề nghiệp do sợ bị phê bình hoặc phản đối.
• Không muốn thiết lập mối quan hệ mới nếu không chắc chắn được chấp nhận.
• Tự đánh giá thấp bản thân, cảm thấy không phù hợp hoặc kém cỏi.
• Nhạy cảm quá mức với sự chỉ trích hoặc từ chối.
• Ngại ngùng, lo lắng khi tiếp xúc với người lạ hoặc trong môi trường mới.

Chẩn đoán rối loạn nhân cách tránh né

Chẩn đoán AvPD cần được thực hiện bởi bác sĩ tâm thần hoặc chuyên gia tâm lý lâm sàng, dựa trên phỏng vấn lâm sàng và đánh giá hành vi kéo dài từ đầu tuổi trưởng thành.

• Dựa trên tiêu chuẩn DSM-5 của Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ (APA) để xác định mẫu hành vi né tránh, tự ti và nhạy cảm xã hội.
• Phân biệt với các rối loạn khác có triệu chứng tương tự, như rối loạn lo âu xã hội, rối loạn lo âu lan tỏa, hoặc rối loạn nhân cách phụ thuộc, nhằm đảm bảo chẩn đoán chính xác và hướng điều trị phù hợp.

Chẩn đoán sớm giúp người bệnh và gia đình hiểu rõ cơ chế bệnh, từ đó thực hiện các biện pháp điều trị hiệu quả, giảm cô lập xã hội và nâng cao chất lượng cuộc sống.

Điều trị rối loạn nhân cách tránh né

Điều trị AvPD tập trung vào 3 hướng chính:Liệu pháp tâm lý, thuốc hỗ trợ, và trị liệu nhóm/gia đình. Mục tiêu là giúp người bệnh thay đổi suy nghĩ tiêu cực, nâng cao kỹ năng xã hội và xây dựng lòng tự trọng.

Liệu pháp tâm lý

Liệu pháp tâm lý là phương pháp chủ yếu và hiệu quả nhất trong điều trị AvPD, gồm 2 hướng chính:

• Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT): Giúp người bệnh nhận diện và điều chỉnh suy nghĩ tiêu cực, cải thiện kỹ năng giao tiếp và xã hội, từ đó giảm né tránh xã hội.
• Liệu pháp tâm lý động: Khám phá nguyên nhân sâu xa của cảm giác tự ti và sợ bị từ chối, giúp người bệnh xây dựng lòng tự trọng và khả năng tin tưởng người khác.

Thuốc hỗ trợ

Nếu người bệnh có triệu chứng lo âu, trầm cảm hoặc căng thẳng đi kèm, bác sĩ có thể kê thuốc chống lo âu hoặc chống trầm cảm. Thuốc giúp ổn định tâm trạng, giảm lo âu và hỗ trợ hiệu quả quá trình trị liệu tâm lý, đặc biệt trong giai đoạn đầu điều trị.

Trị liệu nhóm hoặc gia đình

Trị liệu nhóm hoặc gia đình giúp người thân hiểu rõ đặc điểm của rối loạn, tránh vô tình củng cố hành vi né tránh, đồng thời tạo môi trường hỗ trợ tích cực, khuyến khích người bệnh phát triển sự tự tin và độc lập cảm xúc.

Rối loạn nhân cách tránh né không chỉ khiến người bệnh tự cô lập mà còn làm giảm chất lượng cuộc sống đáng kể. Tuy nhiên, với liệu pháp tâm lý nhận thức – hành vi (CBT), trị liệu nhóm và sự hỗ trợ tích cực từ người thân, người bệnh hoàn toàn có thể học cách đối diện với cảm xúc sợ hãi, xây dựng lòng tự tin và cải thiện khả năng giao tiếp xã hội.