Bệnh sốt rét có lây không? Biện pháp phòng ngừa bệnh hiệu quả

 Mỗi năm, bệnh sốt rét vẫn chiếm tỷ lệ cao ở các vùng rừng núi, vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe cộng đồng. Sốt rét là bệnh có khả năng lây truyền, nhưng không phải tự nhiên qua tiếp xúc bình thường, mà chủ yếu thông qua muỗi, máu, mẹ sang con và dụng cụ tiêm chích.

Bệnh sốt rét có lây không? 4 phương thức lây truyền bệnh sốt rét

Bệnh sốt rét có thể lây truyền qua đường máu, và hiện nay được xác định bốn phương thức lây truyền chính:

Muỗi truyền bệnh

Muỗi truyền bệnh là con đường chủ yếu khiến sốt rét lan rộng trong cộng đồng. Khi muỗi Anopheles đốt người nhiễm ký sinh trùng, chúng hút theo các giao bào của ký sinh trùng vào cơ thể. Trong muỗi, ký sinh trùng phát triển và tích tụ ở tuyến nước bọt, sẵn sàng truyền sang người khỏe mạnh khi muỗi đốt tiếp theo. Chu kỳ này khiến bệnh sốt rét trở thành mối nguy hiểm dai dẳng, đặc biệt ở các vùng rừng núi, ẩm ướt, nơi muỗi sinh sống nhiều.

Truyền máu

Trong một số trường hợp hiếm gặp, người hiến máu có thể mang theo ký sinh trùng sốt rét mà không biết. Nếu máu này được truyền cho người khác, ký sinh trùng sẽ xâm nhập cơ thể người nhận và gây bệnh. Do đó, an toàn trong hiến và truyền máu là cực kỳ quan trọng, đặc biệt ở các khu vực có nguy cơ sốt rét cao.

Truyền từ mẹ sang con

Thai phụ mắc sốt rét có thể truyền ký sinh trùng sang thai nhi qua nhau thai. Điều này đặt mẹ và con trước nhiều nguy cơ, bao gồm sảy thai, sinh non, thiếu máu, hạ đường huyết và các biến chứng nghiêm trọng khác. Tuy nhiên, tỷ lệ thai phụ mắc sốt rét không phổ biến, nhưng một khi xảy ra, hậu quả có thể rất nặng nề, đòi hỏi sự theo dõi và can thiệp y tế kịp thời.

Tiêm chích dùng chung dụng cụ y tế hoặc ma túy

Ký sinh trùng sốt rét cũng có thể lây qua dụng cụ tiêm chích bị dính máu của người mang mầm bệnh, chẳng hạn như khi sử dụng chung bơm kim tiêm trong y tế hoặc tiêm chích ma túy. Đây là một con đường lây ít gặp nhưng vẫn đáng lưu ý vì có thể dẫn đến truyền bệnh trong cộng đồng.

Nguyên nhân gây bệnh sốt rét

Ở người, hiện nay có năm loài Plasmodium chính gây bệnh sốt rét, gồm: P. falciparum, P. vivax, P. malariae, P. ovale và P. knowlesi. Trong đó, P. falciparum và P. vivax được coi là nguy hiểm nhất vì khả năng gây bệnh nặng và biến chứng cao. Loài P. malariae và P. ovale ít nguy hiểm hơn, nhưng vẫn có thể gây bệnh kéo dài. Riêng P. knowlesi, chủ yếu sinh sống trên khỉ ở khu vực Đông Nam Á, nhưng cũng có thể gây sốt rét nặng ở người. Tại Việt Nam, ba loài phổ biến là P. falciparum, P. vivax và P. malariae.

Các ký sinh trùng này không lây trực tiếp từ người sang người mà cần vật chủ trung gian là muỗi Anopheles. Trên thế giới có khoảng 422 loài muỗi Anopheles, nhưng chỉ khoảng 70 loài có khả năng truyền ký sinh trùng sốt rét, trong đó khoảng 40 loài đóng vai trò quan trọng như vật chủ trung gian. Tại Việt Nam, có 15 loài muỗi Anopheles gây bệnh, trong đó ba loài truyền bệnh thường xuyên là An. dirus, An. minimus và An. epiroticus, còn 12 loài khác đóng vai trò truyền bệnh phụ như An. aconitus, An. jeyporensis, An. maculatus, An. sinensis, An. campestri, An. subpictus, An. vagus và An. indefinitus.

Mỗi loài muỗi có đặc điểm sinh sống riêng. An. dirus phát triển mạnh vào mùa mưa, chủ yếu ở vùng rừng núi từ 20 vĩ độ Bắc trở vào Nam; An. epiroticus sống ven biển nước lợ Nam Bộ; An. minimus phân bố ở rừng núi, đồi dưới 1.000 mét, phát triển mạnh vào đầu và cuối mùa mưa. Khi muỗi hút máu người bệnh, chúng hút theo giao bào đực và cái của ký sinh trùng, khởi đầu vòng đời mới của trùng sốt rét.

Trong cơ thể muỗi, giao bào kết hợp tạo thành noãn, phát triển thành kén và sinh ra hàng nghìn ký sinh trùng non. Những ký sinh trùng non này di chuyển lên tuyến nước bọt của muỗi, sẵn sàng xâm nhập vào người khác khi muỗi đốt. Khi vào cơ thể người, ký sinh trùng đi đến gan, phát triển qua các giai đoạn từ thể tư dưỡng đến thể phân liệt, phá vỡ tế bào gan và giải phóng vào máu. Tại mạch máu, ký sinh trùng tấn công hồng cầu, phá vỡ chúng để tiếp tục nhân lên. Một phần ký sinh trùng sẽ hình thành giao bào, chờ muỗi hút máu để quay lại vòng đời mới.

Đặc biệt, P. vivax và P. ovale có khả năng “tạm trú dài hạn” trong gan, gây tái phát bệnh sau nhiều tháng hoặc vài năm. Người bệnh vẫn là nguồn lây khi giao bào còn trong máu. Nghiên cứu cho thấy, nếu không điều trị triệt để, giao bào có thể tồn tại: trên 3 năm với P. malariae, 2 năm với P. vivax và 1 năm với P. falciparum, khiến bệnh sốt rét trở thành mối nguy hiểm dai dẳng trong cộng đồng.

Cách phòng bệnh sốt rét hiệu quả

Hiện nay, chưa có vắc xin phòng bệnh sốt rét đặc hiệu, vì vậy phòng ngừa chủ động là cách hiệu quả nhất để bảo vệ bản thân và cộng đồng khỏi nguy cơ mắc bệnh. Người dân, đặc biệt là những người sống hoặc đi qua vùng rừng núi, khu vực có độ ẩm cao hoặc mùa mưa nhiều, cần thực hiện đồng bộ nhiều biện pháp phòng bệnh.

Một trong những biện pháp cơ bản và quan trọng nhất là bảo vệ cá nhân khỏi muỗi đốt. Khi đi ngủ, dù ở nhà hay ở nương rẫy, hoặc đi du lịch trong rừng, mọi người nên dùng màn chống muỗi. Ngoài ra, việc mặc quần áo dài vào buổi tối, sử dụng kem chống muỗi, nhang hoặc các loại thuốc xua muỗi cũng giúp hạn chế tiếp xúc trực tiếp với muỗi. Những hành động này không chỉ bảo vệ cá nhân mà còn góp phần giảm số lượng muỗi mang mầm bệnh trong cộng đồng.

Song song với bảo vệ cá nhân, quản lý môi trường sống xung quanh nhà đóng vai trò quan trọng trong phòng bệnh. Người dân nên phát quang bụi rậm, khơi thông cống rãnh, dòng chảy và vớt rong rêu ở mặt hồ nước để loại bỏ các nơi muỗi sinh sản. Nhà cửa cần được giữ sạch sẽ, khô ráo và thông thoáng; nếu có điều kiện, xây dựng nhà xa rừng và nguồn nước là cách hạn chế muỗi hiệu quả. Ngoài ra, phun thuốc diệt muỗi định kỳ, tẩm màn hóa chất cũng là biện pháp được khuyến cáo ở những vùng có nguy cơ cao.

Trong các khu vực bệnh sốt rét lưu hành thường xuyên, y tế địa phương có thể áp dụng phòng ngừa bằng thuốc dự phòng ngắn ngày cho người dân, đặc biệt là những nhóm nguy cơ cao như trẻ em và phụ nữ mang thai. Đồng thời, việc xác định sớm các ca bệnh để khoanh vùng dịch, phát hiện và điều trị kịp thời cũng là một phần quan trọng trong chiến lược kiểm soát sốt rét.

Hy vọng qua nội dung bài viết bạn đã có thêm thông tin về sốt rét có lây không. Sốt rét là căn bệnh có khả năng lây truyền cao nếu không được phòng ngừa đúng cách, nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát được nhờ sự kết hợp giữa bảo vệ cá nhân, quản lý môi trường và can thiệp y tế cộng đồng. Ngủ màn, mặc quần áo dài, sử dụng thuốc xua muỗi, dọn dẹp môi trường sống, khơi thông cống rãnh và uống thuốc dự phòng tại vùng dịch là những biện pháp đơn giản nhưng hiệu quả. Nhận thức và hành động kịp thời sẽ giúp bảo vệ bản thân, gia đình và cộng đồng khỏi sốt rét, đồng thời hạn chế những hậu quả nghiêm trọng mà bệnh gây ra.